Паходжанне фразеалагізмаў, якія маюць у сваім складзе ўласныя імёны

Фразеалагізмы з уласнымі імёнамі складаюць адносна невялікую, але надзвычай цікавую групу устойлівых адзінак беларускай мовы, паколькі менавіта ў іх захаваліся звесткі пра мінулыя падзеі ў нашай і іншых краінах свету, замацаваліся пэўныя меркаванні людзей розных народаў пра пэўныя факты і такім чынам перададзена новым пакаленням сваё бачанне свету, свая ацэнка падзей, людзей і інш. Таму вельмі цікавыя звесткі падаюць нам этымалагічныя слоўнікі фразеалагізмаў (напрыклад, этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў І. Я. Лепешава).

Цікавы па паходжанні фразеалагізм трапіць да Абрама на піва. Абазначае ‘памерці’. Абрам – біблейскі персанаж. Ён быў вельмі адданы богу, у чым апошні пераканаўся, загадаўшы яму праз анёла ахвяраваць родным сынам. За пакорлівасць і адданасць бог узяў Абрама пасля смерці ў нябеснае царства. Трапіць да Абрама на піва – першапачаткова «трапіць на той свет, туды, дзе знаходзіцца Абрам». А на піва – жартоўны дадатак.

 Вялікая колькасць фразеалагізмаў, у склад якіх уваходзяць уласныя назоўнікі і ўтвораныя ад іх прыметнікі, сваім паходжаннем абавязана легендам з грэчаскай ці рымскай міфалогіі.

Выраз аўгіевы канюшні – калька з грэчаскай мовы, абазначае ‘вельмі забруджанае памяшканне; беспарадак, надзвычайная запушчанасць спраў у якой-небудзь арганізацыі’. Паводле міфа, у элідскага цара Аўгія былі вялізныя канюшні, якіх ніхто не прыбіраў трыццаць гадоў. Каб ачысціць іх, спатрэбілася сіла і розум міфічнага героя Геракла. Ён зрабіў гэта за адзін дзень, перагарадзіўшы плацінай раку Алфей і пусціўшы ваду ў канюшні.

Фразеалагізм двухаблічны Янус, які мае значэнне ‘крывадушны чалавек’, узнік на аснове легенды з рымскай міфалогіі, паводле якой Янус – старажытнарымскі бог часу, а таксама пачатку і канца, уваходу і выхаду. На малюнках і скульптурах яго паказвалі з двума тварамі, звернутымі ў супрацьлеглыя бакі. Маладым тварам ён глядзеў наперад, у будучыню, а старым – назад, у мінулае.

Частка фразеалагізмаў узнікла на аснове легенд, што адлюстроўваюць жыццё, быт людзей, іх рысы характара, паводзіны. У гэтым плане цікавым з’яўляецца фразеалагізмяк Заблоцкі на мыле, які абазначае ‘прайграць справу, прагадаць, панесці страту’. Яго ўзнікненне звязваецца з легендай: купец Заблоцкі, каб не плаціць пошліны, вырашыў правезці кантрабандай мыла, вымененае за граніцай на жыта, і схаваў яго на дне судна, дзе яно размокла.

Паданні як фальклорны жанр таксама сталі асновай для ўтварэння фразеалагічных адзінак. Напрыклад, фразеалагізм дамоклаў меч, які мае значэнне ‘пастаянная небяспека, неадступная пагроза’, узнік са старажытнагрэчаскага падання. Сіракузскі тыран Дыянісій Старэйшы захацеў правучыць аднаго са сваіх прыбліжаных, Дамокла, які зайздросціў свайму ўладару, называючы яго самым шчаслівым з людзей. І вось зайздросніка запрасілі ў тыранаў палац і пасадзілі на трон. Радасць была нядоўгай і перайшла ў страх, бо Дамокл ўбачыў, што ў яго над галавой вісіць на конскім воласе востры меч. Як растлумачыў Дыянісій, гэты меч – сімвал небяспекі, якая ўвесь час падпільноўвае тырана, знак нетрываласці яго шчасця.

 Этымалагічнай асновай некаторых фразеалагізмаў з’яўляюцца павер’і. Так, паходжанне фразеалагізма адамаў яблык, які з’яўляецца другой назвай кадыка ў мужчын, звязваецца з павер’ем: калі Адам стаў есці яблык, што дала яму Ева, сарваўшы, насуперак богавай забароне, з дрэва пазнання дабра і зла, то кавалачак засеў у горле і назаўсёды ператварыўся ў выступ, які як кляймо грэху перадаецца ўсім мужчынам.

Ці, напрыклад, фразеалагізм антонаў агонь, які ўжываецца са значэннем ‘гангрэна, заражэнне крыві’. У сярэдневяковай Заходняй Еўропе існавала павер’е, што вылечыць гэту хваробу можна мошчамі «святога Антонія» - хрысціянскага аскета Антонія Фіўскага, які, раздаўшы сваё багацце жабракам, пайшоў у Егіпецкую пустыню і жывіўся там травамі і карэннем. Знахары, спрабуючы «зняць антонаў агонь» з хворага, звычайна мелі пры сабе ікону Антонія.